کد مطلب:318246 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:385
پیش گفتار
فهرست
تاریخ ایران، وقتی تكمیل و روشن می شود كه برای هر یك از شهرستان های كشور، تاریخ جداگانه ای تألیف گردد تا بتوان وقایعی كه در اعصار و قرون اتفاق افتاده، از دید یك مورّخ دقیق و بی نظر، مورد بحث و انتقاد قرار داده شود.
قم، یكی از قدیم ترین شهرهای ایران است كه شیعیان و محبان (امام) علی علیه السلام سال هاست از تمام نقاط برای كسب تحصیل بدان جا روی می آورند و صدها عالم و دانشمند در آن تربت پاك، زیست كرده و در همان دیار مدفون اند.
از اوّل امر، مردم این بلد، غیر از تشیّع، طریقه ای از اسلام نشناختند و رشته تبعه احدی به گردن نینداختند تا حدّی كه گویا قمی و شیعی دو لفظ مترادف باشند و بر شخص متتبّع خبیر بسی واضح است كه اكثر اصول احادیث شیعه از علمای قم تدوین شده و به بذل جهد ایشان، محفوظ مانده.
امام صادق علیه السلام خبر داده كه این بلده، معدن علم و فضل خواهد شد.
از نوشته های استاد مدرسی چهاردهی
پیش گفتار
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله ربّ العالمین و صلّی الله علی سیّدنا محمد و آله الطاهرین.
با عرض سپاس به درگاه ایزد متعال و درود فراوان به روان پاك پیامبر بزرگ اسلام حضرت محمدبن عبدالله و امامان معصوم علیهم السلام كه جانشینان به حق آن حضرت هستند، خصوصاً قطب دایره امكان، حضرت صاحب الزمان حجةالله بن الحسن العسكری - روحی و ارواح العالمین له الفداء.
امام موسی كاظم علیه السلام می فرماید:
قم عشّ آل محمدصلی الله علیه وآله و مأوای شیعتهم.(1)
قم خانه آل محمد و جایگاه پیروان آنان است.
جامعه بشری در حكم دریاست، دریایی كه بسیار ژرف و عمیق است و آنچه در عمق آن جریان دارد و آنچه در تاریكی و ژرفنای خود پنهان كرده است، از نظر كسی كه به سطح آن نگاه می كند، پوشیده است.
صدفِ محتوی گوهر، در اعماق آن مختفی است؛ ولی گیاهان پوسیده، همراه كف های توخالی در سطح آن در آغوش امواج شناوراست، آیا حقیقت دریا را از سطح كف آلود آن می توان شناخت؟ اگر این كار ممكن باشد، حقیقت جامعه بشری را نیز از حوادثی كه در سطح آن با جار و جنجال های مسخره آمیز می گذرد، توان شناخت؛ ولی پیشامدهای زودگذر و غیر ثابت اجتماع، واقعیت پنهان و پوشیده آن را نمی نمایاند، همان طور كه سطح ناآرام و خروشان دریا از عمق و حقیقت آن، خبر نمی دهد. غوص در اعماق دریا و جُستار و كاویدن گوشه های تاریك و پنهان جامعه بشری برای به دست آوردن دُرّ و گوهر آن و یافتن حقیقت و عظمت این، محتاج اراده و همّت غوّاصان پر تجربه و زیرك و هنرمندان نازك كار و دقیق است. والا نه آن گوهر به چنگ آید و نه این، پای در طریق حقیقت نهد و بالاخره، هیچ كدام از كشش و كوشش خود، طرفی نخواهند بست و بهره و ثمره ای كه برایشان به جا می ماند، جز خستگی و واماندگی چیزی دیگر نخواهد بود.
شیوه تحقیقی و تجزیه و تحلیل تاریخی در ترتیب مطالب و كیفیت بحث در مسائل اجتماعی مربوط به تاریخ و جغرافیای تاریخی، بسیار جالب و قابل ملاحظه است و مورّخ امروز باید به مسائل اجتماعی ناشی از فعّالیت های افراد ساده جامعه و تغییرات و حركاتی كه در عمق و گوشه های تاریك آن به وجود می آید، بیشتر از حادثات واقعات در سطح اجتماع توجّه كند.
البته هیچ وقت و در هیچ زمانی و برای هیچ كس كمال مطلوب، دست نمی دهد...
كتابی كه اینك در دست خوانندگان محترم قرار گرفته، مجموعه ای است درباره تاریخ و جغرافیای استان قم كه وقایع تاریخی قم از قدیم ترین ایّام تا سال 1342 شمسی را در بر دارد و با توجّه به قواعد معمول تاریخ، صورت گرفته است. قم در طول تاریخ خود، همچون بلاد دیگر، دچار تحوّلات، اغتشاشات و هرج و مرج های فراوان بوده و این كشمكش ها برای مردم قم، نتیجه ای جز خرابی، بدبختی، قحطی و بی آبی چیزی در پی نداشته است.
این كتاب، علاوه بر جغرافیای تاریخی، علّت و چگونگی بروز فتنه ها، آشوب ها، تلخی ها، كامیابی ها، تلاش ها، محرومیت ها و پیروزی ها و حوادث تاریخی و گزارش برخی از زوایای فكری، روحی و سیاسی مردم قم را تا حدّ امكان بیان می كند كه خوانندگان پس از مطالعه كتاب، به آگاهی های گسترده ای از وقایع تاریخی و جغرافیای شهر و حومه قم دست می یابند.
اسامی 172 قریه و آبادی ای كه در اطراف و حومه قم قرار دارد، نام برده شده و تجارت و صنایع و محصولات كشاورزی و طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع مناطق مختلف از سطح دریا، و استعداد زمین های زراعی، آب و هوا، و آمار ساكنان و مسافت آنها تا شهر، ذكر شده است. همچنین اسامی منزلگاه ها و آبادی های بین راه ها و فاصله آنها از یكدیگر، راه های قدیم، جدید، شوسه و راه آهن تا شهرهای مجاور، همچون تهران، كاشان، اصفهان و... بیان شده است.
سیر تاریخ فرهنگ و آموزش و پرورش در قم از سال 1278 ش و ایجاد دبستان و مراحل ساختن مدارس جدید و حتی اسامی رؤسای فرهنگ و آثار و خدمات آنها تا سال 1342 ش، تدوین شده است و می رساند كه گویا مؤلّف محترم خود از فرهنگیان شهر بوده است.
از بیش از هفتاد منبع و مأخذ معتبر كه تا زمان تألیف كتاب، حاوی اطّلاعاتی بوده، در اختیار نویسنده كتاب بوده از آنها استفاده كرده است؛ از جمله چهارده سفرنامه از سیّاحان خارجی كه مطالب سودمند درباره قم در آنها آمده است. همچنین از مورّخان و نویسندگانی كه به طور خاص، درباره این شهر مطالب نوشته اند، و نیز از شخصیت هایی كه از قم دیدن كرده اند، نقل قول نموده است. نویسنده، تاریخ قم را از سپیده دم تاریخ و پیش از ورود اشعریان به قم و نفوذ تشیّع علوی در این سرزمین به وسیله مردمی پایدار كه در شناخت حق، همّتی ستودنی دارند، به رشته تحریر درآورده است و به هر حال، گنجینه های فكری و آثار گذشتگان را تا حدّ امكان، بیان داشته است.
در متن كتاب حاضر، دخّل و تصرّفی نشده است و اگر چیزی اضافه شده در كروشه یا پاورقی آمده است، بجز اغلاط فاحش و موارد مقتضی كه نیاز به توضیحی احساس شده و مكمّل تألیف بوده است، همچون نقدی بر موضوع خواستگاری مأمون از حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و آوردن بعضی اشعار و مطالبی كه مؤلف در نظر داشته است بیاورد و موفّق نشده است؛ از جمله، قصیده معجزیه كه با زحمات بسیار تصحیح گردیده است.
البته نه این كتاب را كامل می دانم و نه تحقیقات آن را كافی؛ ولی از آن جا كه در برخی موارد، شامل مطالب و جزئیاتی است كه در آثار مشابه دیده نمی شود و به هر حال كار دیگران را تكمیل می كند، خداوند را شاكر و سپاسگزار است، توفیقی نصیب این حقیر گشت كه با استعانت از بی بی حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، تصمیم به مرتّب كردن، ویرایش صوری و انتشار این كتاب گرفتم، شاید مورد توجّه اهل قلم و جوانان محقّق و پرشور قم قرار گیرد تا روزی به همّت آنان، تاریخ كامل و جامعی از قم فراهم آید. انتشار این گونه آثار، تحقیقات تاریخ نویسان قم را آسان تر می كند و موجب آشنایی بیشتر با تاریخ و فرهنگ و سرگذشت بزرگان قم می گردد.
سرزمین قم در تاریخ اسلامی دارای مقامی بس بلند و جایگاهی ارجمند است و بزرگ ترین دانشمندان، خصوصاً فقها، محدّثان و مفسران كه مشعل دار فرهنگ و تمدن اسلامی بوده اند - از قم برخاسته اند و اگر بگوییم سرزمین قم، كانون مدنیت و معارف اسلامی بوده، سخنی به گزاف نگفته ایم.
اكنون نیز هزاران فقیه و مجتهد و ده ها هزار طلبه و دانشجو از تمام نقاط جهان در قم به تعاطی علم و ادب مشغول اند. امروز آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها السلام و مساجد و مدارس دینی متعدد شهر، با ابنیه و بیوتات تابع چنان عظمت روحانی و جلال ملكوتی را با جمال زیبای ظاهری در هم آمیخته اند كه هر بیننده و زائری را مسحور جمال و جلال خود می سازد.
امید است كسان دیگری آنچه را كه در این كتاب و كتاب های مشابه نیامده است، خصوصاً آنچه درباره جغرافیای تاریخی است، مورد تحقیق قرار دهند تا خلأهای موجود، رفع شود. كتاب حاضر، به صورت دستنوشت بوده و در قطع 24*17 سانتی متر در حدود 230 صفحه با جلد آبی رنگ و خطّ شكسته و بعضاً ناخواناست و متعلق به كتاب خانه آیةالله العظمی گلپایگانی است كه به خطّ مؤلف ارجمند ولی نامعلوم آن است و نسخه منحصر به فرد است و در هیچ جای كتاب، نامی از مؤلف نیامده است و احتمالاً صفحه اوّل كتاب، افتادگی داشته باشد، گرچه به نظر می رسد كه مقدمه آن، كامل است.
می گویند: تاریخ، آینه عبرت است. این سخن، مصادیق زیاد دارد و همین عبرت گرفتن از تاریخ و حوادث تاریخی و لذّت مطالعه در احوال و آثار بزرگان، خود عامل تغییر و تحوّل روح و روان است كه ان شاءالله بهره كافی را ببریم.
جغرافیای استان
اكنون جهت تكمیل مباحث كتاب و آگاهی، مختصری از جغرافیای استان كه نتایج سرشماری نفوس و مسكن سال 1375 است، بیان می شود.
استان قم تقریباً در مركز ایران قرار دارد و از شمال به استان تهران، از شرق به استان سمنان، از جنوب به استان اصفهان و از غرب به استان مركزی محدود است و در غرب دریاچه نمك واقع شده است. مساحت استان 11237 كیلومتر مربع است كه این مقدار 68/0 درصد از مساحت كل كشور را شامل می شود و از نظر مختصات بین 50 تا 52 درجه طول شرقی و 34 تا 35 درجه عرض شمالی واقع شده است. شهر قم در نقطه حرم مطهّر دقیقاً دارای مختصات 15 - 35 - 50 طول شرقی و 30 - 38 - 34 عرض شمالی است.
استان قم از نظر تقسیمات كشوری در سال 1379 دارای یك شهرستان، چهار بخش، پنج شهر و نه دهستان و 936 آبادی بوده كه از این تعداد، 356 آبادی دارای سكنه و 580 آبادی بدون سكنه بوده است.
به طور كلّی، جغرافیای استان در دو بخش اجتماعی و طبیعی به شرح ذیل مورد بررسی قرار می گیرد:
وضعیت اجتماعی استان
جمعیت
استان قم طبق سرشماری نفوس و مسكن سال 1375 دارای 853044 نفر جمعیت بوده است كه از این تعداد، 785529 نفر شهری و 67417 نفر روستایی و 98 نفر غیر ساكن بوده اند (یعنی 09/92 درصد جمعیت استان شهری و 9/7 درصد روستایی). با توجّه به مصوبه های مورخ 9/5/75 هیئت محترم وزیران به شماره های 4876 ت 16074 و 4877 ت 16074، روستای گازران، مركز بخش جعفرآباد، به شهر جعفریه و روستای كهك، مركز بخش كهك، به شهر كهك تبدیل شده است. همچنین با توجّه به مصوبه شماره 35139 ت مورّخ 7/9/1379 هیئت محترم وزیران، روستای دستجرد به شهر دستجرد و روستای حاجی آباد لك ها، والیجرد، مرادآباد و حسن آباد اعرابی به شهر قنوات تبدیل شده است. تراكم جمعیت استان در سال مذكور 76 نفر در كیلومتر مربع و تراكم جمعیت شهر قم در همان سال 7069 نفر در كیلومتر مربع بوده است.
تركیب سنّی و جنسی جمعیت
الف) تركیب سنّی
در سال 1365 گروه سنّی كمتر از چهار سال، 3/19 درصد جمعیت استان را شامل می شده است و در واقع، در بین گروه ها بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده است؛ ولی طبق آمار سال 1375. گروه سنی ده تا چهارده سال، بیشترین درصد را به خود اختصاص داده و این وضعیت، نشانگر این واقعیت است كه رشد جمعیت استان در سال 1375، نسبت به سال 1365 كاهش یافته است.
ب) تركیب جنسی
از 853044 نفر جمعیت استان در سال 1375، 437190 نفر مرد و 415854 نفر زن و نسبت جنسی 105 بوده است؛ یعنی در قبال هر 100 نفر زن 105 نفر مرد وجود داشته است.
سواد
استان قم، یكی از پایگاه های علمی - مذهبی بسیار قدیمی در ایران و حتی در جهان بوده و جمعیت آن از نسبت باسوادی بالایی برخوردار است، به طوری كه طبق آمار سرشماری سال 1375 از جمعیت شش ساله به بالا (739060 نفر) 87/81 درصد باسواد بوده اند. نسبت باسوادی در بین مردان 55/86 درصد و در بین زنان 95/76 درصد بوده است.
مهاجرت
یكی از مهم ترین مشكلات كشور ما مسئله مهاجرت است كه استان قم نیز از آن مستثنا نیست. در فاصله سال های 1365 تا 1375، تعداد 137218 نفر به استان وارد شده اند و در پاره ای از موارد، در داخل استان جابه جا شده اند.
پیشینه تاریخی، مذهب و زبان
الف) پیشینه تاریخی
شهر باستانی قم در محل جنوب غربی قم فعلی با حمله اعراب و ساكن شدن آنها در مكان امروزی شهر، از بین رفته و قم فعلی با معماری اسلامی و ویژگی های اسلامی مثل بسیاری از شهرهای ایران به جای آن ساخته شده است. این شهر در زمان صفویه از رشد و توسعه بسیاری برخوردار شده و وجود مرقد مطهّر حضرت معصومه - سلام الله علیها - از این زمان پایگاهی برای فعّالیت های فرهنگی و اقتصادی محسوب می شد.
ب) مذهب
قریب به اتفاق ساكنان قم، مسلمان و شیعه مذهب اند و وجود مرقد مطهّر حضرت معصومه - سلام الله علیها - و همچنین حوزه علمیه قم، دو پایگاه قوی مؤثر در اعتقادات اسلامی مردم استان بوده اند.
ج) زبان
زبان مردم استان، فارسی است؛ ولی چون قم شهری مهاجرپذیر است و مهاجران از اغلب نقاط ایران و حتی كشورهای خارجی به این شهر آمده اند، تكلّم به زبان های دیگری از جمله تركی و عربی نیز در این شهر رایج است.
وضعیت طبیعی استان
عوامل اصلی شكل دهنده وضعیت طبیعی مناطق مختلف استان قم را می توان ارتفاع، عرض جغرافیایی، منابع آب، عوارض طبیعی و پوشش گیاهی خاص منطقه و سیستم های هواشناسی نام برد. علاوه بر عوامل اصلی ذكر شده، عواملی فرعی نظیر فعّالیت های كشاورزی، صنعتی و معدنی نیز بر اقلیم استان مؤثّر واقع می شوند كه به اختصار به آنها پرداخته می شود.
ارتفاعات استان
محدوده استان قم را از نظر ارتفاعات و ناهمواری ها به سه منطقه می توان تقسیم كرد: الف) نواحی كوهستانی، ب) نواحی كوهپایه ای، ج - دشت ها.
الف) نواحی كوهستانی
نواحی با ارتفاع بالاتر از 1500 متر از سطح دریا در استان را شامل می شود كه عمدتاً در نواحی جنوب و جنوب غربی و غرب قرار دارند.
به طور كلّی، كوه های استان، جزء رشته كوه های مركزی ایران هستند. بارش بیشتر در این مناطق، منابع آب بیشتر و ارتفاع از سطح دریا، عواملی هستند كه چهره این مناطق را از سایر نقاط استان، متمایز نموده و منشأ جریان رودهای فصلی و پیدایش جمعیت روستایی در این مناطق گردیده است. از كوه های مهم این نواحی، كوه ولیجاه با 3330 متر و كوه لادها با 3109 متر ارتفاع از سطح دریا را می توان نام برد. البته ارتفاعات و تپّه های منفرد در بعضی نقاط استان وجود دارد كه تأثیر محسوسی بر اقلیم منطقه ندارد.
ب) نواحی كوهپایه ای
این نواحی نیز در جنوب و جنوب غرب استان در پای ارتفاعات ذكر شده قرار دارند و جنس خاك این نواحی، بیشتر از رسوبات ریزدانه و مخروطه افكنه های بزرگ و كوچك است. به دلیل نفوذپذیری این رسوبات، سفره آب های زیرزمینی این نقاط غنی است و به صورت چاه و قنات مورد بهره برداری قرار می گیرند و در واقع، اقلیم مساعد و آب فراوان این نواحی، باعث پیدایش و توسعه روستاهای متعدد و متمركز جمعیت شده است.
ج) دشت ها
این نواحی بیشتر در مركز و شمال و شرق استان با شیب كم به سمت دریاچه نمك و حوض سلطان كشیده شده اند و در واقع، حوض سلطان و دریاچه نمك، عوارض طبیعی خاص منطقه بوده و تأثیر زیادی بر اقلیم ناحیه دارند. جنس خاك این مناطق از رسوبات آبرفتی ریزدانه و عمدتاً گچ و نمك است. وجود تشكیلات گچی و نمكی باعث شور شدن آب های منطقه شده و هر چه از نواحی غرب و كوهستانی جنوب به سمت دریاچه نمك و دشت مسیله حركت كنیم، از كیفیت خاك و آب كاسته شده و دشت ها به شكل بیابان های خالی از سكنه و خشك و بی آب و علف در می آیند. عوامل مذكور و ارتفاع پایین دشت ها (حدود حدّاقل 850 متر در دریاچه نمك) باعث پیدایش اقلیم گرم و خشك و بیابانی در این مناطق شده است.
تأثیر عرض جغرافیایی بر اقلیم استان
استان قم در عرض های میانی نیم كره شمالی واقع است. بنابراین، قاعدتاً باید آب و هوای معتدل داشته باشد؛ ولی دخالت عوارضی چون وجود كویر نمك و حوض سلطان و ساعات زیاد تابش مستقیم آفتاب و تبخیر بسیار زیاد در سطح كویر و نداشتن ارتفاعات چشمگیر در مركز استان و وزش بادهای شرقی و غربی، مخصوصاً بادهای شرقی - كه در فصل تابستان عامل گرد و غبار و گرما و آلودگی در سطح شهر و در زمستان عامل سرمای خشك است - باعث ناپایداری اقلیم و گرم و خشك بودن منطقه در تابستان، و سرد و خشك بودن آن در زمستان گردیده است.
منابع آب
منابع آب به عنوان یك عامل مهم در شكل گیری اقلیم هر منطقه مؤثّرند.
آب های استان را تحت عنوان آب های سطحی و آبهای زیرزمینی و سدها می توان دسته بندی كرد.
الف) آب های سطحی
شامل رودخانه های اصلی و مهم قم رود و قره چای و رودهای فرعی و فصلی بیرقان، بیدهند (ابرجس)، قره سو و طغرود است. رودهای شور و كرج و جاجرود نیز از شمال وارد استان شده و به دریاچه نمك می ریزند. این منابع بر حسب ظرفیت و گستردگی خود در مقیاس های كوچك و متوسط اقلیم استان را تحت تأثیر قرار می دهند.
ب) آب های زیرزمینی
این آب ها به شكل چاه ها، قنوات و چشمه ها مورد بهره برداری قرار گرفته اند و در تغییر سیمای اقلیم استان، مؤثّرند.
ج) سدها
در محدوده استان، سه سدّ مخزنی مهم به نام های سدّ امامزاده اسماعیل و سدّ كبار بر روی رود بیرقان و سدّ سلفچگان بر روی رودخانه سلفچگان از شعبات رود قم رود ساخته شده است. علاوه بر سدهای مذكور، دو سد بزرگ در خارج از استان نیز به نام های سد پانزده خرداد بر روی قم رود و سدّی بر روی قره چای (سدّ غدیر ساوه) ساخته شده كه هدف از ساخت این سدها تأمین آب كشاورزی و شرب و تغذیه سفره های زیرزمینی در نواحی اطراف است كه به نسبت خود در اقلیم منطقه مؤثّر هستند.
توده های هوا و سیستم های هواشناسی مؤثّر بر استان
استان قم در فصول مختلف، تحت تأثیر سیستم های شمالی و شمال غربی و جنوب غربی قرار دارد كه با نفوذ خود به فلات ایران، استان قم را نیز تحت تأثیر قرار می دهند. علاوه بر سیستم های ذكر شده، تحت تأثیر سیستم های داخلی نیز قرار گرفته كه مهم ترین آنها بادهای شرقی و بادهای غربی هستند.
الف) بادهای شرقی
این بادها از طرف بیابان های مركزی ایران به نواحی شرقی و مركز استان می وزند و چون از بیابان عبور می كنند، در فصل های بهار و پاییز خشكی و غبار فراوان به همراه دارند و باعث آلودگی هوا می شوند و در زمستان، باعث افت شدید دما و سرمای خشك و فراوان می گردند.
ب) بادهای غربی
این بادها سیستم هایی هستند كه بیشتر تحت تأثیر سیستم های بزرگ از نواحی غرب و جنوب غربی وارد استان می شوند و اغلب در فصول پاییز و زمستان می وزند و معمولاً عوامل بارندگی در منطقه هستند. جهت وزش باد و حركت این توده ها یكسان نیست و در پراكندگی باران در منطقه مؤثّر هستند، به طوری كه هر قدر از غرب به شرق و از جنوب به شمال حركت می كنیم، از مقدار بارش كاسته می شود؛ یعنی در حالی كه در پست ترین نقطه استان (در نواحی ساحلی دریاچه نمك) كم تر از یكصد میلی متر بارندگی در سال داریم، در ارتفاعات جنوب و جنوب غربی بارندگی سالانه به بیش از 450 میلی متر می رسد و نوع و فصل بارش در این مناطق، در فصل زمستان و پاییز و به صورت برف است. متوسط بارندگی در استان، طبق گزارش سازمان هواشناسی در سال 1379، 8/193 میلی متر در سال است. در بین نواحی كوهستانی و كوهپایه ای استان، نسیم كوه به سمت درّه و بالعكس جریان دارد و جنبه محلّی دارد، به طوری كه جهت نسیم در روز از ارتفاعات به سمت درّه و در شب از درّه به طرف ارتفاعات است.
سایر عوامل مؤثّر بر اقلیم استان
الف) پوشش گیاهی
پوشش گیاهی استان به علّت تفاوت در نوع آب و هوا و خاك و ناهمواری ها و منابع آب، در نقاط مختلف یكنواخت نیست. در نواحی مرتفع غرب و جنوب غربی استان، پوشش گیاهی از استپ های كوهستانی است كه در لابه لای آنها تك درخت و بوته زارها و گل های رنگارنگ نیز دیده می شود. در این نواحی در نقاطی كه خاكْ غنی تر و شیبْ ملایم تر است، به دلیل باران كافی (بالای سیصد میلیمتر) دیمكاری نیز رایج است. مراتع ییلاقی استان كه وسعت آنها بالغ بر دویست هزار هكتار است نیز در این نواحی قرار دارند.
باغداری در این مناطق از اهمیّت زیادی برخوردار است، مخصوصاً باغات انار كه منبع مهم درآمد پاره ای از روستاهای این نواحی است.
پوشش گیاهی مناطق دشتی بیشتر از نوع استپ نیمه بیابانی است و این مناطق، مراتع قشلاقی استان را تشكیل می دهند و هر چه از غرب به شرق در دشت حركت كنیم، وجود گیاهان شورپسند افزایش می یابد و پوشش گیاهی به طور كلّی كم اهمیّت تر و ضعیف تر می شود. باید متذكّر شد كه به دلیل مساعد نبودن شرایط طبیعی، در سطح استان، جنگل طبیعی وجود ندارد؛ ولی در بعضی نقاط (مخصوصاً اطراف اتوبان قم - تهران و در مجاورت حوض سلطان و كوشك نصرت و جاده نیزار) جنگل های مصنوعی ایجاد شده است.
ب) كشاورزی
در قسمت اعظم استان، یعنی در نواحی مركزی و شمالی كه به صورت دشت و كوهپایه ای هستند، به دلیل شیب كم و خاك نسبتاً خوب و منابع آب كافی (قنات، چاه و رود)، كشت آبی اهمیّت فراوان دارد. در این نواحی محصولاتی مانند غلاّت، پنبه، چغندر قند و آفتابگردان كشت می شود.
ج) صنایع
صنایع استان بیشتر در قسمت جنوب و جنوب شرق و غرب و شمال شرق شهر قم استقرار دارند كه تقریباً در تمام گروه های صنعتی فعالیت می نمایند. ولی بیشترین سهم از تعداد كارگاه های صنعتی استان را گروه صنایع كانی های غیرفلزی(با 01/18 درصد) و بافت منسوجات (با 16/14 درصد) به خود اختصاص می دهند.
د) معادن
در سطح استان قم 51 معدن فعّال بزرگ و كوچك وجود دارد كه اكثر آنها را معادن سنگ ساختمانی، سنگ گچ و منگنز تشكیل می دهد. (شایان ذكر است در برخی از مناطق استان، معادن نفت و گاز نیز وجود دارد كه هم اكنون فعال نمی باشند).(2)
آنچه آمده، خلاصه ای از وضعیت جغرافیای استان قم بود. امید است كه این كتاب، مبنای مطالعات راهگشای محقّقان و پژوهشگران امور اجتماعی، تاریخی قم قرار گیرد.
ان شاءالله
و آخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمین.
اللهم اجعله بفضلك العظیم خالصاً لوجهك الكریم و انفعنا به فی حیاتنا و بعد المنون یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم بحق حبیبك محمد و آله الطاهرین، صلواتك علیه و علیهم اجمعین و لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم.
قم - ابوالفضل عرب زاده
عید سعید فطر 1422
25 آذرماه 1380
تاریخ ایران، وقتی تكمیل و روشن می شود كه برای هر یك از شهرستان های كشور، تاریخ جداگانه ای تألیف گردد تا بتوان وقایعی كه در اعصار و قرون اتفاق افتاده، از دید یك مورّخ دقیق و بی نظر، مورد بحث و انتقاد قرار داده شود.
قم، یكی از قدیم ترین شهرهای ایران است كه شیعیان و محبان (امام) علی علیه السلام سال هاست از تمام نقاط برای كسب تحصیل بدان جا روی می آورند و صدها عالم و دانشمند در آن تربت پاك، زیست كرده و در همان دیار مدفون اند.
از اوّل امر، مردم این بلد، غیر از تشیّع، طریقه ای از اسلام نشناختند و رشته تبعه احدی به گردن نینداختند تا حدّی كه گویا قمی و شیعی دو لفظ مترادف باشند و بر شخص متتبّع خبیر بسی واضح است كه اكثر اصول احادیث شیعه از علمای قم تدوین شده و به بذل جهد ایشان، محفوظ مانده.
امام صادق علیه السلام خبر داده كه این بلده، معدن علم و فضل خواهد شد.
از نوشته های استاد مدرسی چهاردهی
پیش گفتار
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله ربّ العالمین و صلّی الله علی سیّدنا محمد و آله الطاهرین.
با عرض سپاس به درگاه ایزد متعال و درود فراوان به روان پاك پیامبر بزرگ اسلام حضرت محمدبن عبدالله و امامان معصوم علیهم السلام كه جانشینان به حق آن حضرت هستند، خصوصاً قطب دایره امكان، حضرت صاحب الزمان حجةالله بن الحسن العسكری - روحی و ارواح العالمین له الفداء.
امام موسی كاظم علیه السلام می فرماید:
قم عشّ آل محمدصلی الله علیه وآله و مأوای شیعتهم.(1)
قم خانه آل محمد و جایگاه پیروان آنان است.
جامعه بشری در حكم دریاست، دریایی كه بسیار ژرف و عمیق است و آنچه در عمق آن جریان دارد و آنچه در تاریكی و ژرفنای خود پنهان كرده است، از نظر كسی كه به سطح آن نگاه می كند، پوشیده است.
صدفِ محتوی گوهر، در اعماق آن مختفی است؛ ولی گیاهان پوسیده، همراه كف های توخالی در سطح آن در آغوش امواج شناوراست، آیا حقیقت دریا را از سطح كف آلود آن می توان شناخت؟ اگر این كار ممكن باشد، حقیقت جامعه بشری را نیز از حوادثی كه در سطح آن با جار و جنجال های مسخره آمیز می گذرد، توان شناخت؛ ولی پیشامدهای زودگذر و غیر ثابت اجتماع، واقعیت پنهان و پوشیده آن را نمی نمایاند، همان طور كه سطح ناآرام و خروشان دریا از عمق و حقیقت آن، خبر نمی دهد. غوص در اعماق دریا و جُستار و كاویدن گوشه های تاریك و پنهان جامعه بشری برای به دست آوردن دُرّ و گوهر آن و یافتن حقیقت و عظمت این، محتاج اراده و همّت غوّاصان پر تجربه و زیرك و هنرمندان نازك كار و دقیق است. والا نه آن گوهر به چنگ آید و نه این، پای در طریق حقیقت نهد و بالاخره، هیچ كدام از كشش و كوشش خود، طرفی نخواهند بست و بهره و ثمره ای كه برایشان به جا می ماند، جز خستگی و واماندگی چیزی دیگر نخواهد بود.
شیوه تحقیقی و تجزیه و تحلیل تاریخی در ترتیب مطالب و كیفیت بحث در مسائل اجتماعی مربوط به تاریخ و جغرافیای تاریخی، بسیار جالب و قابل ملاحظه است و مورّخ امروز باید به مسائل اجتماعی ناشی از فعّالیت های افراد ساده جامعه و تغییرات و حركاتی كه در عمق و گوشه های تاریك آن به وجود می آید، بیشتر از حادثات واقعات در سطح اجتماع توجّه كند.
البته هیچ وقت و در هیچ زمانی و برای هیچ كس كمال مطلوب، دست نمی دهد...
كتابی كه اینك در دست خوانندگان محترم قرار گرفته، مجموعه ای است درباره تاریخ و جغرافیای استان قم كه وقایع تاریخی قم از قدیم ترین ایّام تا سال 1342 شمسی را در بر دارد و با توجّه به قواعد معمول تاریخ، صورت گرفته است. قم در طول تاریخ خود، همچون بلاد دیگر، دچار تحوّلات، اغتشاشات و هرج و مرج های فراوان بوده و این كشمكش ها برای مردم قم، نتیجه ای جز خرابی، بدبختی، قحطی و بی آبی چیزی در پی نداشته است.
این كتاب، علاوه بر جغرافیای تاریخی، علّت و چگونگی بروز فتنه ها، آشوب ها، تلخی ها، كامیابی ها، تلاش ها، محرومیت ها و پیروزی ها و حوادث تاریخی و گزارش برخی از زوایای فكری، روحی و سیاسی مردم قم را تا حدّ امكان بیان می كند كه خوانندگان پس از مطالعه كتاب، به آگاهی های گسترده ای از وقایع تاریخی و جغرافیای شهر و حومه قم دست می یابند.
اسامی 172 قریه و آبادی ای كه در اطراف و حومه قم قرار دارد، نام برده شده و تجارت و صنایع و محصولات كشاورزی و طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع مناطق مختلف از سطح دریا، و استعداد زمین های زراعی، آب و هوا، و آمار ساكنان و مسافت آنها تا شهر، ذكر شده است. همچنین اسامی منزلگاه ها و آبادی های بین راه ها و فاصله آنها از یكدیگر، راه های قدیم، جدید، شوسه و راه آهن تا شهرهای مجاور، همچون تهران، كاشان، اصفهان و... بیان شده است.
سیر تاریخ فرهنگ و آموزش و پرورش در قم از سال 1278 ش و ایجاد دبستان و مراحل ساختن مدارس جدید و حتی اسامی رؤسای فرهنگ و آثار و خدمات آنها تا سال 1342 ش، تدوین شده است و می رساند كه گویا مؤلّف محترم خود از فرهنگیان شهر بوده است.
از بیش از هفتاد منبع و مأخذ معتبر كه تا زمان تألیف كتاب، حاوی اطّلاعاتی بوده، در اختیار نویسنده كتاب بوده از آنها استفاده كرده است؛ از جمله چهارده سفرنامه از سیّاحان خارجی كه مطالب سودمند درباره قم در آنها آمده است. همچنین از مورّخان و نویسندگانی كه به طور خاص، درباره این شهر مطالب نوشته اند، و نیز از شخصیت هایی كه از قم دیدن كرده اند، نقل قول نموده است. نویسنده، تاریخ قم را از سپیده دم تاریخ و پیش از ورود اشعریان به قم و نفوذ تشیّع علوی در این سرزمین به وسیله مردمی پایدار كه در شناخت حق، همّتی ستودنی دارند، به رشته تحریر درآورده است و به هر حال، گنجینه های فكری و آثار گذشتگان را تا حدّ امكان، بیان داشته است.
در متن كتاب حاضر، دخّل و تصرّفی نشده است و اگر چیزی اضافه شده در كروشه یا پاورقی آمده است، بجز اغلاط فاحش و موارد مقتضی كه نیاز به توضیحی احساس شده و مكمّل تألیف بوده است، همچون نقدی بر موضوع خواستگاری مأمون از حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و آوردن بعضی اشعار و مطالبی كه مؤلف در نظر داشته است بیاورد و موفّق نشده است؛ از جمله، قصیده معجزیه كه با زحمات بسیار تصحیح گردیده است.
البته نه این كتاب را كامل می دانم و نه تحقیقات آن را كافی؛ ولی از آن جا كه در برخی موارد، شامل مطالب و جزئیاتی است كه در آثار مشابه دیده نمی شود و به هر حال كار دیگران را تكمیل می كند، خداوند را شاكر و سپاسگزار است، توفیقی نصیب این حقیر گشت كه با استعانت از بی بی حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، تصمیم به مرتّب كردن، ویرایش صوری و انتشار این كتاب گرفتم، شاید مورد توجّه اهل قلم و جوانان محقّق و پرشور قم قرار گیرد تا روزی به همّت آنان، تاریخ كامل و جامعی از قم فراهم آید. انتشار این گونه آثار، تحقیقات تاریخ نویسان قم را آسان تر می كند و موجب آشنایی بیشتر با تاریخ و فرهنگ و سرگذشت بزرگان قم می گردد.
سرزمین قم در تاریخ اسلامی دارای مقامی بس بلند و جایگاهی ارجمند است و بزرگ ترین دانشمندان، خصوصاً فقها، محدّثان و مفسران كه مشعل دار فرهنگ و تمدن اسلامی بوده اند - از قم برخاسته اند و اگر بگوییم سرزمین قم، كانون مدنیت و معارف اسلامی بوده، سخنی به گزاف نگفته ایم.
اكنون نیز هزاران فقیه و مجتهد و ده ها هزار طلبه و دانشجو از تمام نقاط جهان در قم به تعاطی علم و ادب مشغول اند. امروز آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها السلام و مساجد و مدارس دینی متعدد شهر، با ابنیه و بیوتات تابع چنان عظمت روحانی و جلال ملكوتی را با جمال زیبای ظاهری در هم آمیخته اند كه هر بیننده و زائری را مسحور جمال و جلال خود می سازد.
امید است كسان دیگری آنچه را كه در این كتاب و كتاب های مشابه نیامده است، خصوصاً آنچه درباره جغرافیای تاریخی است، مورد تحقیق قرار دهند تا خلأهای موجود، رفع شود. كتاب حاضر، به صورت دستنوشت بوده و در قطع 24*17 سانتی متر در حدود 230 صفحه با جلد آبی رنگ و خطّ شكسته و بعضاً ناخواناست و متعلق به كتاب خانه آیةالله العظمی گلپایگانی است كه به خطّ مؤلف ارجمند ولی نامعلوم آن است و نسخه منحصر به فرد است و در هیچ جای كتاب، نامی از مؤلف نیامده است و احتمالاً صفحه اوّل كتاب، افتادگی داشته باشد، گرچه به نظر می رسد كه مقدمه آن، كامل است.
می گویند: تاریخ، آینه عبرت است. این سخن، مصادیق زیاد دارد و همین عبرت گرفتن از تاریخ و حوادث تاریخی و لذّت مطالعه در احوال و آثار بزرگان، خود عامل تغییر و تحوّل روح و روان است كه ان شاءالله بهره كافی را ببریم.
جغرافیای استان
اكنون جهت تكمیل مباحث كتاب و آگاهی، مختصری از جغرافیای استان كه نتایج سرشماری نفوس و مسكن سال 1375 است، بیان می شود.
استان قم تقریباً در مركز ایران قرار دارد و از شمال به استان تهران، از شرق به استان سمنان، از جنوب به استان اصفهان و از غرب به استان مركزی محدود است و در غرب دریاچه نمك واقع شده است. مساحت استان 11237 كیلومتر مربع است كه این مقدار 68/0 درصد از مساحت كل كشور را شامل می شود و از نظر مختصات بین 50 تا 52 درجه طول شرقی و 34 تا 35 درجه عرض شمالی واقع شده است. شهر قم در نقطه حرم مطهّر دقیقاً دارای مختصات 15 - 35 - 50 طول شرقی و 30 - 38 - 34 عرض شمالی است.
استان قم از نظر تقسیمات كشوری در سال 1379 دارای یك شهرستان، چهار بخش، پنج شهر و نه دهستان و 936 آبادی بوده كه از این تعداد، 356 آبادی دارای سكنه و 580 آبادی بدون سكنه بوده است.
به طور كلّی، جغرافیای استان در دو بخش اجتماعی و طبیعی به شرح ذیل مورد بررسی قرار می گیرد:
وضعیت اجتماعی استان
جمعیت
استان قم طبق سرشماری نفوس و مسكن سال 1375 دارای 853044 نفر جمعیت بوده است كه از این تعداد، 785529 نفر شهری و 67417 نفر روستایی و 98 نفر غیر ساكن بوده اند (یعنی 09/92 درصد جمعیت استان شهری و 9/7 درصد روستایی). با توجّه به مصوبه های مورخ 9/5/75 هیئت محترم وزیران به شماره های 4876 ت 16074 و 4877 ت 16074، روستای گازران، مركز بخش جعفرآباد، به شهر جعفریه و روستای كهك، مركز بخش كهك، به شهر كهك تبدیل شده است. همچنین با توجّه به مصوبه شماره 35139 ت مورّخ 7/9/1379 هیئت محترم وزیران، روستای دستجرد به شهر دستجرد و روستای حاجی آباد لك ها، والیجرد، مرادآباد و حسن آباد اعرابی به شهر قنوات تبدیل شده است. تراكم جمعیت استان در سال مذكور 76 نفر در كیلومتر مربع و تراكم جمعیت شهر قم در همان سال 7069 نفر در كیلومتر مربع بوده است.
تركیب سنّی و جنسی جمعیت
الف) تركیب سنّی
در سال 1365 گروه سنّی كمتر از چهار سال، 3/19 درصد جمعیت استان را شامل می شده است و در واقع، در بین گروه ها بیشترین جمعیت را به خود اختصاص داده است؛ ولی طبق آمار سال 1375. گروه سنی ده تا چهارده سال، بیشترین درصد را به خود اختصاص داده و این وضعیت، نشانگر این واقعیت است كه رشد جمعیت استان در سال 1375، نسبت به سال 1365 كاهش یافته است.
ب) تركیب جنسی
از 853044 نفر جمعیت استان در سال 1375، 437190 نفر مرد و 415854 نفر زن و نسبت جنسی 105 بوده است؛ یعنی در قبال هر 100 نفر زن 105 نفر مرد وجود داشته است.
سواد
استان قم، یكی از پایگاه های علمی - مذهبی بسیار قدیمی در ایران و حتی در جهان بوده و جمعیت آن از نسبت باسوادی بالایی برخوردار است، به طوری كه طبق آمار سرشماری سال 1375 از جمعیت شش ساله به بالا (739060 نفر) 87/81 درصد باسواد بوده اند. نسبت باسوادی در بین مردان 55/86 درصد و در بین زنان 95/76 درصد بوده است.
مهاجرت
یكی از مهم ترین مشكلات كشور ما مسئله مهاجرت است كه استان قم نیز از آن مستثنا نیست. در فاصله سال های 1365 تا 1375، تعداد 137218 نفر به استان وارد شده اند و در پاره ای از موارد، در داخل استان جابه جا شده اند.
پیشینه تاریخی، مذهب و زبان
الف) پیشینه تاریخی
شهر باستانی قم در محل جنوب غربی قم فعلی با حمله اعراب و ساكن شدن آنها در مكان امروزی شهر، از بین رفته و قم فعلی با معماری اسلامی و ویژگی های اسلامی مثل بسیاری از شهرهای ایران به جای آن ساخته شده است. این شهر در زمان صفویه از رشد و توسعه بسیاری برخوردار شده و وجود مرقد مطهّر حضرت معصومه - سلام الله علیها - از این زمان پایگاهی برای فعّالیت های فرهنگی و اقتصادی محسوب می شد.
ب) مذهب
قریب به اتفاق ساكنان قم، مسلمان و شیعه مذهب اند و وجود مرقد مطهّر حضرت معصومه - سلام الله علیها - و همچنین حوزه علمیه قم، دو پایگاه قوی مؤثر در اعتقادات اسلامی مردم استان بوده اند.
ج) زبان
زبان مردم استان، فارسی است؛ ولی چون قم شهری مهاجرپذیر است و مهاجران از اغلب نقاط ایران و حتی كشورهای خارجی به این شهر آمده اند، تكلّم به زبان های دیگری از جمله تركی و عربی نیز در این شهر رایج است.
وضعیت طبیعی استان
عوامل اصلی شكل دهنده وضعیت طبیعی مناطق مختلف استان قم را می توان ارتفاع، عرض جغرافیایی، منابع آب، عوارض طبیعی و پوشش گیاهی خاص منطقه و سیستم های هواشناسی نام برد. علاوه بر عوامل اصلی ذكر شده، عواملی فرعی نظیر فعّالیت های كشاورزی، صنعتی و معدنی نیز بر اقلیم استان مؤثّر واقع می شوند كه به اختصار به آنها پرداخته می شود.
ارتفاعات استان
محدوده استان قم را از نظر ارتفاعات و ناهمواری ها به سه منطقه می توان تقسیم كرد: الف) نواحی كوهستانی، ب) نواحی كوهپایه ای، ج - دشت ها.
الف) نواحی كوهستانی
نواحی با ارتفاع بالاتر از 1500 متر از سطح دریا در استان را شامل می شود كه عمدتاً در نواحی جنوب و جنوب غربی و غرب قرار دارند.
به طور كلّی، كوه های استان، جزء رشته كوه های مركزی ایران هستند. بارش بیشتر در این مناطق، منابع آب بیشتر و ارتفاع از سطح دریا، عواملی هستند كه چهره این مناطق را از سایر نقاط استان، متمایز نموده و منشأ جریان رودهای فصلی و پیدایش جمعیت روستایی در این مناطق گردیده است. از كوه های مهم این نواحی، كوه ولیجاه با 3330 متر و كوه لادها با 3109 متر ارتفاع از سطح دریا را می توان نام برد. البته ارتفاعات و تپّه های منفرد در بعضی نقاط استان وجود دارد كه تأثیر محسوسی بر اقلیم منطقه ندارد.
ب) نواحی كوهپایه ای
این نواحی نیز در جنوب و جنوب غرب استان در پای ارتفاعات ذكر شده قرار دارند و جنس خاك این نواحی، بیشتر از رسوبات ریزدانه و مخروطه افكنه های بزرگ و كوچك است. به دلیل نفوذپذیری این رسوبات، سفره آب های زیرزمینی این نقاط غنی است و به صورت چاه و قنات مورد بهره برداری قرار می گیرند و در واقع، اقلیم مساعد و آب فراوان این نواحی، باعث پیدایش و توسعه روستاهای متعدد و متمركز جمعیت شده است.
ج) دشت ها
این نواحی بیشتر در مركز و شمال و شرق استان با شیب كم به سمت دریاچه نمك و حوض سلطان كشیده شده اند و در واقع، حوض سلطان و دریاچه نمك، عوارض طبیعی خاص منطقه بوده و تأثیر زیادی بر اقلیم ناحیه دارند. جنس خاك این مناطق از رسوبات آبرفتی ریزدانه و عمدتاً گچ و نمك است. وجود تشكیلات گچی و نمكی باعث شور شدن آب های منطقه شده و هر چه از نواحی غرب و كوهستانی جنوب به سمت دریاچه نمك و دشت مسیله حركت كنیم، از كیفیت خاك و آب كاسته شده و دشت ها به شكل بیابان های خالی از سكنه و خشك و بی آب و علف در می آیند. عوامل مذكور و ارتفاع پایین دشت ها (حدود حدّاقل 850 متر در دریاچه نمك) باعث پیدایش اقلیم گرم و خشك و بیابانی در این مناطق شده است.
تأثیر عرض جغرافیایی بر اقلیم استان
استان قم در عرض های میانی نیم كره شمالی واقع است. بنابراین، قاعدتاً باید آب و هوای معتدل داشته باشد؛ ولی دخالت عوارضی چون وجود كویر نمك و حوض سلطان و ساعات زیاد تابش مستقیم آفتاب و تبخیر بسیار زیاد در سطح كویر و نداشتن ارتفاعات چشمگیر در مركز استان و وزش بادهای شرقی و غربی، مخصوصاً بادهای شرقی - كه در فصل تابستان عامل گرد و غبار و گرما و آلودگی در سطح شهر و در زمستان عامل سرمای خشك است - باعث ناپایداری اقلیم و گرم و خشك بودن منطقه در تابستان، و سرد و خشك بودن آن در زمستان گردیده است.
منابع آب
منابع آب به عنوان یك عامل مهم در شكل گیری اقلیم هر منطقه مؤثّرند.
آب های استان را تحت عنوان آب های سطحی و آبهای زیرزمینی و سدها می توان دسته بندی كرد.
الف) آب های سطحی
شامل رودخانه های اصلی و مهم قم رود و قره چای و رودهای فرعی و فصلی بیرقان، بیدهند (ابرجس)، قره سو و طغرود است. رودهای شور و كرج و جاجرود نیز از شمال وارد استان شده و به دریاچه نمك می ریزند. این منابع بر حسب ظرفیت و گستردگی خود در مقیاس های كوچك و متوسط اقلیم استان را تحت تأثیر قرار می دهند.
ب) آب های زیرزمینی
این آب ها به شكل چاه ها، قنوات و چشمه ها مورد بهره برداری قرار گرفته اند و در تغییر سیمای اقلیم استان، مؤثّرند.
ج) سدها
در محدوده استان، سه سدّ مخزنی مهم به نام های سدّ امامزاده اسماعیل و سدّ كبار بر روی رود بیرقان و سدّ سلفچگان بر روی رودخانه سلفچگان از شعبات رود قم رود ساخته شده است. علاوه بر سدهای مذكور، دو سد بزرگ در خارج از استان نیز به نام های سد پانزده خرداد بر روی قم رود و سدّی بر روی قره چای (سدّ غدیر ساوه) ساخته شده كه هدف از ساخت این سدها تأمین آب كشاورزی و شرب و تغذیه سفره های زیرزمینی در نواحی اطراف است كه به نسبت خود در اقلیم منطقه مؤثّر هستند.
توده های هوا و سیستم های هواشناسی مؤثّر بر استان
استان قم در فصول مختلف، تحت تأثیر سیستم های شمالی و شمال غربی و جنوب غربی قرار دارد كه با نفوذ خود به فلات ایران، استان قم را نیز تحت تأثیر قرار می دهند. علاوه بر سیستم های ذكر شده، تحت تأثیر سیستم های داخلی نیز قرار گرفته كه مهم ترین آنها بادهای شرقی و بادهای غربی هستند.
الف) بادهای شرقی
این بادها از طرف بیابان های مركزی ایران به نواحی شرقی و مركز استان می وزند و چون از بیابان عبور می كنند، در فصل های بهار و پاییز خشكی و غبار فراوان به همراه دارند و باعث آلودگی هوا می شوند و در زمستان، باعث افت شدید دما و سرمای خشك و فراوان می گردند.
ب) بادهای غربی
این بادها سیستم هایی هستند كه بیشتر تحت تأثیر سیستم های بزرگ از نواحی غرب و جنوب غربی وارد استان می شوند و اغلب در فصول پاییز و زمستان می وزند و معمولاً عوامل بارندگی در منطقه هستند. جهت وزش باد و حركت این توده ها یكسان نیست و در پراكندگی باران در منطقه مؤثّر هستند، به طوری كه هر قدر از غرب به شرق و از جنوب به شمال حركت می كنیم، از مقدار بارش كاسته می شود؛ یعنی در حالی كه در پست ترین نقطه استان (در نواحی ساحلی دریاچه نمك) كم تر از یكصد میلی متر بارندگی در سال داریم، در ارتفاعات جنوب و جنوب غربی بارندگی سالانه به بیش از 450 میلی متر می رسد و نوع و فصل بارش در این مناطق، در فصل زمستان و پاییز و به صورت برف است. متوسط بارندگی در استان، طبق گزارش سازمان هواشناسی در سال 1379، 8/193 میلی متر در سال است. در بین نواحی كوهستانی و كوهپایه ای استان، نسیم كوه به سمت درّه و بالعكس جریان دارد و جنبه محلّی دارد، به طوری كه جهت نسیم در روز از ارتفاعات به سمت درّه و در شب از درّه به طرف ارتفاعات است.
سایر عوامل مؤثّر بر اقلیم استان
الف) پوشش گیاهی
پوشش گیاهی استان به علّت تفاوت در نوع آب و هوا و خاك و ناهمواری ها و منابع آب، در نقاط مختلف یكنواخت نیست. در نواحی مرتفع غرب و جنوب غربی استان، پوشش گیاهی از استپ های كوهستانی است كه در لابه لای آنها تك درخت و بوته زارها و گل های رنگارنگ نیز دیده می شود. در این نواحی در نقاطی كه خاكْ غنی تر و شیبْ ملایم تر است، به دلیل باران كافی (بالای سیصد میلیمتر) دیمكاری نیز رایج است. مراتع ییلاقی استان كه وسعت آنها بالغ بر دویست هزار هكتار است نیز در این نواحی قرار دارند.
باغداری در این مناطق از اهمیّت زیادی برخوردار است، مخصوصاً باغات انار كه منبع مهم درآمد پاره ای از روستاهای این نواحی است.
پوشش گیاهی مناطق دشتی بیشتر از نوع استپ نیمه بیابانی است و این مناطق، مراتع قشلاقی استان را تشكیل می دهند و هر چه از غرب به شرق در دشت حركت كنیم، وجود گیاهان شورپسند افزایش می یابد و پوشش گیاهی به طور كلّی كم اهمیّت تر و ضعیف تر می شود. باید متذكّر شد كه به دلیل مساعد نبودن شرایط طبیعی، در سطح استان، جنگل طبیعی وجود ندارد؛ ولی در بعضی نقاط (مخصوصاً اطراف اتوبان قم - تهران و در مجاورت حوض سلطان و كوشك نصرت و جاده نیزار) جنگل های مصنوعی ایجاد شده است.
ب) كشاورزی
در قسمت اعظم استان، یعنی در نواحی مركزی و شمالی كه به صورت دشت و كوهپایه ای هستند، به دلیل شیب كم و خاك نسبتاً خوب و منابع آب كافی (قنات، چاه و رود)، كشت آبی اهمیّت فراوان دارد. در این نواحی محصولاتی مانند غلاّت، پنبه، چغندر قند و آفتابگردان كشت می شود.
ج) صنایع
صنایع استان بیشتر در قسمت جنوب و جنوب شرق و غرب و شمال شرق شهر قم استقرار دارند كه تقریباً در تمام گروه های صنعتی فعالیت می نمایند. ولی بیشترین سهم از تعداد كارگاه های صنعتی استان را گروه صنایع كانی های غیرفلزی(با 01/18 درصد) و بافت منسوجات (با 16/14 درصد) به خود اختصاص می دهند.
د) معادن
در سطح استان قم 51 معدن فعّال بزرگ و كوچك وجود دارد كه اكثر آنها را معادن سنگ ساختمانی، سنگ گچ و منگنز تشكیل می دهد. (شایان ذكر است در برخی از مناطق استان، معادن نفت و گاز نیز وجود دارد كه هم اكنون فعال نمی باشند).(2)
آنچه آمده، خلاصه ای از وضعیت جغرافیای استان قم بود. امید است كه این كتاب، مبنای مطالعات راهگشای محقّقان و پژوهشگران امور اجتماعی، تاریخی قم قرار گیرد.
ان شاءالله
و آخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمین.
اللهم اجعله بفضلك العظیم خالصاً لوجهك الكریم و انفعنا به فی حیاتنا و بعد المنون یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم بحق حبیبك محمد و آله الطاهرین، صلواتك علیه و علیهم اجمعین و لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم.
قم - ابوالفضل عرب زاده
عید سعید فطر 1422
25 آذرماه 1380
1) سفينةالبحار، ص 446
2) تلخيص از آمارنامه سال 1379 استان قم.